Standardy wysłuchania dziecka w postępowaniu cywilnym

Szanowni Państwo, kontynuując współpracę w ramach Koalicji na rzecz Wymiaru Sprawiedliwości Przyjaznego Dziecku, zwracam się w imieniu Fundacji Dzieci Niczyje z prośbą o konsultację poniższych standardów wysłuchania dziecka w procesie cywilnym. Standardy opracowane zostały przez Fundację Dzieci Niczyje i mają na celu poprawę sytuacji dzieci uczestniczących w czynności wysłuchania.

Pozdrawiam serdecznie przewodnicząca TKOPD w Jeleniej Górze – Krystyna Demkowicz

Standardy wysłuchania dziecka w postępowaniu cywilnym

W dążeniu do realizacji prawa dziecka do bycia wysłuchanym w sprawach jego dotyczących, z poszanowaniem jego stanu rozwoju, poglądów i potrzeb, jednocześnie chroniąc dobro dziecka, rekomendujemy poniższe standardy wysłuchania małoletniego w postępowaniu cywilnym:

Art. 1.

Zasady ogólne

1. Wysłuchanie jest czynnością zmierzającą do ustalenia zdania dziecka w sprawie, która go dotyczy. Wysłuchanie nie zmierza do uzyskania materiału dowodowego w sprawie dotyczącej dziecka.
2. Zaleca się przeprowadzenie wysłuchania, o ile okoliczności wskazane w art. 2 na to pozwalają, w szczególności w sprawach o:

• władzę rodzicielską,
• kontakty z dzieckiem,
• rozwód/separację,
• orzeczenie i rozwiązanie przysposobienia,
• przeniesienie w ramach wszystkich form pieczy zastępczej.

Art. 2.

Czynności poprzedzające wysłuchanie

1. Decyzję o przeprowadzeniu wysłuchania dziecka skład orzekający powinien podjąć przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności dotyczących dziecka.
2. Przed podjęciem decyzji o wysłuchaniu dziecka i towarzyszących mu warunkach należy ocenić w szczególności:

• stopień rozwoju umysłowego dziecka, społecznego oraz emocjonalnego;
• stan zdrowia dziecka, czyli występowanie niepełnosprawności ruchowej, występowanie chorób somatycznych, objawów psychosomatycznych oraz specyficznych dolegliwości u dziecka;
• stopień dojrzałości, czyli świadomość własnych potrzeb, preferencji, zrozumienie swojej roli w postępowaniu oraz konsekwencji swoich wypowiedzi.
• Przy dokonywaniu powyższych ustaleń skład orzekający może skorzystać z opinii biegłego psychologa posiadającego doświadczenie pracy z dzieckiem, a także wiedzę o zasadach wysłuchania.

3. Przed podjęciem decyzji o wysłuchaniu zaleca się także uwzględnienie następujących okoliczności:

• sytuacji opiekuńczo-wychowawczej dziecka
• charakteru, głębokości i etapu konfliktu w rodzinie
• postaw stron/uczestników postępowania.

4.  Wysłuchanie nie powinno być zastępowane innymi czynnościami procesowymi, takimi jak wywiad kuratora, badanie w opiniodawczym zespole sądowych specjalistów, badanie psychologiczne czy przesłuchanie.

5.  Wysłuchanie powinno być przeprowadzone, w miarę możliwości, tylko raz. W wypadku konieczności przeprowadzenia kolejnego wysłuchania dziecka, jeżeli nie ma szczególnych okoliczności uzasadniających zmianę, powinno być ono prowadzone przez tę samą osobę.

Art. 3.

Przygotowanie wysłuchania

1. Czynność wysłuchania dziecka nie powinna być realizowana jako czynność pierwsza, ani ostatnia w toku postępowania. Wysłuchanie powinno być przeprowadzone na takim etapie postępowania, w którym materiał dowodowy zgromadzony w sprawie umożliwia ocenę okoliczności, o których mowa w art. 2 oraz określenie zakresu rozmowy.
2. Przed wysłuchaniem konieczne jest przygotowanie zagadnień, wymagających wyjaśnienia (z uwzględnieniem stanowiska stron/uczestników postępowania), a także przygotowanie miejsca wysłuchania i odpowiednie zaplanowanie czynności.
3. Termin wysłuchania powinien być ustalony poza terminami rozpraw.
4. Termin wysłuchania powinien być dostosowany do stanu fizycznego i emocjonalnego dziecka oraz uwzględniać jego możliwości rozwojowe. W przypadku, gdy postępowanie więcej niż jedno dziecko, termin wysłuchania powinien zostać ustalony indywidualnie dla każdego z dzieci.
5. Planowana pora i czas wysłuchania powinny być dostosowane do pory optymalnej aktywności dziecka, uwzględniać czas niezbędny do nawiązania kontaktu z nim przed przystąpieniem do czynności oraz uwzględniać konieczność ewentualnych przerw w prowadzonej czynności.
6. Przed wysłuchaniem sędzia wyjaśnia przedstawicielowi ustawowemu dziecka i jego pełnomocnikowi zasady obowiązujące podczas wysłuchania, w szczególności należy poinformować o prowadzeniu czynności przez sędziego z ewentualnym udziałem biegłego psychologa oraz o przekazaniu stronom wyniku rozmowy.

Art. 4

Miejsce wysłuchania

1. Wysłuchanie powinno odbywać się poza salą posiedzeń sądu.
2. Wskazane jest wykorzystanie w tym celu Przyjaznych Pokoi Przesłuchań Dzieci, w szczególności pomieszczeń posiadających certyfikat Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Fundacji Dzieci Niczyje lub KOPD.  Prowadzenie czynności w Przyjaznym Pokoju Przesłuchań Dzieci odbywa się bez użycia sprzętu audiowizualnego.
3. Przeprowadzenie wysłuchania może być przeprowadzone w innym miejscu, w szczególności znajdującym się na terenie sądu lub w organizacji pozarządowej zajmującej się ochroną praw dzieci. Miejsce to powinno zapewniać dziecku komfort, poczucie bezpieczeństwa, swobodę wypowiedzi oraz sprzyjać jego koncentracji.
4. Niezależnie od miejsca prowadzenia wysłuchania, dziecku należy zapewnić odpowiednie warunki przeprowadzania tej czynności, przede wszystkim poprzez wyłączenie telefonów, uniemożliwienie wstępu do pomieszczenia osobom postronnym.

Art. 5.

Osoby uczestniczące w wysłuchaniu

1. Wysłuchanie przeprowadza jednoosobowo sąd – sędzia przewodniczący lub sędzia oddelegowany do tej czynności.
2. Sędzia prowadzi wysłuchanie w ubraniu cywilnym, bez stroju urzędowego i łańcucha.
3. W wysłuchaniu nie biorą udziału strony/uczestnicy postępowania oraz ich pełnomocnicy.
4. W przypadku, gdy postępowanie obejmuje więcej niż jedno dziecko, każde dziecko jest wysłuchiwane osobno.
5. Dopuszczalny jest udział w czynności biegłego psychologa, w szczególności gdy wysłuchiwane jest dziecko poniżej 10 r. ż., gdy dziecko posiada specyficzne problemy zdrowotne lub rozwojowe, oraz istnieje zagrożenie, że wysłuchanie spowoduje zakłócenia w jego funkcjonowaniu.

Art. 6.

Etapy wysłuchania

1. Osoba prowadząca wysłuchanie powinna rozpocząć je od przedstawienia się dziecku, wyjaśnienia mu celu wysłuchania oraz roli dziecka w postępowaniu sądowym.
2. Osoba prowadząca czynność pyta dziecko o zgodę na rozmowę. W razie braku zgody powinno się odstąpić od wysłuchania.
3. Podczas wysłuchania w pierwszej kolejności powinny zostać poruszone tematy neutralne, nieobciążające dziecka, a następnie kwestie zasadnicze dotyczące sprawy.
4. Osoba prowadząca wysłuchanie zapewnia dziecku swobodę wypowiedzi oraz używa języka zrozumiałego dla dziecka.
5. W toku rozmowy z dzieckiem należy:

• stosować technikę aktywnego słuchania,
• unikać oceny dziecka i osób mu bliskich.

6. Pytania zadawane dziecku powinny mieć charakter otwarty. Stopień trudności pytań należy stopniować (od najłatwiejszego do najtrudniejszego).
7. Należy unikać pytań wprost o rozstrzygnięcia w toczącej się sprawie.
8. Niedopuszczalne jest przerzucanie odpowiedzialności za rozstrzygnięcia sądu na dziecko.
9. Osoba prowadząca wysłuchanie powinna odpowiedzieć na pytania dziecka i, w miarę możliwości, udzielić dziecku informacji o dalszej procedurze.
10. Wysłuchanie należy zakończyć krótką rozmową na tematy neutralne, nieobciążające oraz podziękowaniem dziecku za wysiłek.

Art. 7.

Utrwalenie wysłuchania

1. Przebieg wysłuchania nie podlega utrwaleniu w protokole oraz za pomocą sprzętu audiowizualnego.
2. Z przebiegu przesłuchania w trybie art. 157 § 3 k.p.c. oraz § 154 ust. 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 grudnia 2015 r. Regulamin urzędowania sądów powszechnych sporządza się notatkę. Notatka powinna zawierać następujące informacje:

• datę i godzinę przeprowadzenia czynności,
• warunki wysłuchania,
• wnioski z rozmowy, które nie odnoszą się do szczegółów wypowiedzi dziecka, mogących uwikłać je w konflikt stron/uczestników postępowania.

3. Po zakończeniu czynności wysłuchania, należy przekazać wnioski z rozmowy stronom/uczestnikom postępowania na posiedzeniu sądu.

Art. 8.

Uwzględnienie zdania i życzeń dziecka

Sąd, oceniając zasadności zdania i życzeń dziecka, bierze pod uwagę jego sytuację opiekuńczo-wychowawczą oraz dobro dziecka, oceniane na podstawie całokształtu materiału dowodowego w sprawie.