Podczas dyskusji o aborcji pojęciem „dziecko” przerzuca się na Rózie sposoby. Proponuję więc je uściślić w świetle uregulowań znajdujących się tak w aktach prawa międzynarodowego, jak i w prawie polskim.
Przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r., Konwencja o prawach dziecka definiuje dziecko jako… każdą istotę ludzką w wieku poniżej osiemnastu lat, chyba że zgodnie z prawem odnoszącym się do dziecka uzyska ono wcześniej pełnoletniość. Zwracam jednak uwagę, że mówimy tu o istocie żywo urodzonej.
Identyczna granica wiekowa określona została w aktach prawa unijnego: dyrektywach Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/36/UE z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie zapobiegania handlowi ludźmi i zwalczania tego procederu; w dyrektywie 2011/93/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych dzieci oraz pornografii dziecięcej, a także w dyrektywie 2012/29/EU z dnia 25 października 2012 r. ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw oraz zastępującej decyzję ramową Rady 2001/220/WSiSW.
Przepisy wszystkich wskazanych dyrektyw przyjmują, że dziecko oznacza każdą osobę w wieku poniżej 18 lat. Czyli dzieckiem jest każdy, kto nie ukończył 18 roku życia, niezależnie od faktu pozostawania w związku małżeńskim, uzyskania pełnoletniości czy posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych.
Regulacje przyjęte w prawie polskim różnią się od przyjętych w prawie międzynarodowym i unijnym. Ustawa z dnia 6 stycznia 2000 r. o Rzeczniku Praw Dziecka w art. 2 ust. 1 określa, że… dzieckiem jest każda istota ludzka od poczęcia do osiągnięcia pełnoletniości. Dzieckiem w rozumieniu ustawy jest więc także płód ludzki. Moment końcowy „bycia dzieckiem” wyznacza chwila osiągnięcia pełnoletniości, określona przez przepisy Kodeksu cywilnego (kc). Co do zasady jest to wiek 18 lat.
Wcześniej dziecko jest określane mianem małoletniego. W myśl art. 10 § 1 kc pełnoletnim jest osoba, która ukończyła 18 rok życia. Małoletni jest więc każdy człowiek przed osiągnięciem 18 roku życia. Pełnoletniość może być uzyskana przed skończeniem 18 lat. Zgodnie z art. 10 § 2 kc w związku z art. 10 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (krio) pełnoletniość uzyskuje małoletnia kobieta, która zawarła związek małżeński po ukończeniu 16 roku życia, i nie traci jej mimo rozwiązania lub unieważnienia małżeństwa. Uzyskanie pełnoletniości powoduje nabycie pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 11 kc), chyba że dojdzie do ubezwłasnowolnienia osoby pełnoletniej.
Dziecko (małoletni) aż do osiągnięcia pełnoletniości nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnych i pozostaje pod władzą rodzicielską, a w przypadku braku rodziców sąd rodzinny wyznacza dla małoletniego opiekuna, który wykonuje jego prawa i reprezentuje jego interesy.
Określenie dziecko nie jest tożsame z pojęciem nieletniego, którym posługują się przepisy Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (upn). Artykuł 2 w zw. z art. 1 upn pod pojęciem nieletniego rozumie kilka różnych kategorii osób:
• w sprawach dotyczących zapobiegania i zwalczania demoralizacji nieletnim jest osoba, która nie ukończyła lat 18;
• w przypadku czynów karalnych nieletnim jest wyłącznie osoba, która dopuściła się czynu karalnego po ukończeniu lat 13, ale przed ukończeniem lat 17;
• w przypadku wykonywania środków wychowawczych lub poprawczych nieletnim jest osoba, względem której środki te zostały orzeczone, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez nią lat 21.
Pojęcie nieletniego nie pokrywa się z pojęciem małoletniego, które jest kategorią prawa cywilnego. Małoletni to osoba, która nie ukończyła 18 roku życia (art. 10 § 1 kc) – z wyjątkiem co najmniej 16-letniej kobiety po zawarciu przez nią związku małżeńskiego. Nie posiada on pełnej zdolności do czynności prawnych i aż do osiągnięcia pełnoletniości pozostaje pod władzą rodzicielską, a w przypadku jej braku – sąd rodzinny wyznacza dla małoletniego opiekuna. Dz.U. 2014 r. poz. 382.
Wskazane powyżej różnice terminologiczne mają istotne znaczenie, ponieważ dziecko może występować w procesie karnym w kilku w różnych rolach. Może być świadkiem, oskarżonym lub pokrzywdzonym.
Zasadą jest, że dolną granicą odpowiedzialności karnej za przestępstwo jest 17 lat (art. 10 § 1 Kodeksu karnego ). Oznacza to, że za przestępstwo będzie odpowiadała osoba, która w świetle przepisów prawa jeszcze jest uznawana za dziecko. Granica ta wyjątkowo może zostać przesunięta jeszcze dalej. Zgodnie z art. 10 § 2 kpk nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2 lub 3, art. 156 § 1 lub 3, art. 163 § 1 lub 3, art. 166, art. 173 § 1 lub 3, art. 197 § 3 lub 4, art. 223 § 2, art. 252 § 1 lub 2 oraz w art. 280 kk, może odpowiadać jak dorosły, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. W takim wypadku orzeczona przez sąd kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo. Sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary.
Możliwość występowania przez dziecko w roli świadka wynika z istoty tej instytucji. W znaczeniu materialnym świadkiem może być osoba, która coś widziała lub słyszała. Nie ma wątpliwości, że dzieci w odpowiednim wieku są zdolne do spostrzegania i odtwarzania spostrzeżeń, a zatem mogą być świadkami po spełnieniu określonych kryteriów (psychologicznych i prawnych). W znaczeniu procesowym świadkiem jest osoba, którą organ procesowy wezwał do złożenia zeznań. Chociaż w przeszłości w piśmiennictwie karnoprocesowym pojawiały się głosy podważające zasadność składania zeznań przez dzieci ze względu na ich ograniczoną wiarygodność, obecnie nie ma wątpliwości, że po spełnieniu określonych warunków dziecko może być wartościowym świadkiem, a czynność jego przesłuchania jest prawnie dopuszczalna. Przesądzają o tym nie tylko regulacje art. 185a i 185b kpk, lecz także wiele innych przepisów dotyczących świadków. Chodzi między innymi o art. 189 pkt 1 kpk, zgodnie z którym nie odbiera się przyrzeczenia od osób, które nie ukończyły 17 lat, a także o art. 360 § 3 kpk zezwalający sądowi na wyłączenie jawności całości albo części rozprawy na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat. Największe znaczenie z punktu widzenia ochrony praw dziecka w procesie karnym ma możliwośc jego występowania w roli pokrzywdzonego. Ale to wymaga szerszego omówienia, więc może kiedyś się tym zajmę.