Do naszego TKOPD kierowane są i takie prośby, które sprowadzają się do tego, by Komitet włączył się do toczącego się już postępowania sadowego, czy też wytoczył powództwo. Wszystkie te osoby informujemy, że taka możliwość na gruncie obowiązującego prawa istnieje; że Komitet podejmuje takie działania, jeśli sprawa bezpośrednio lub tylko pośrednio dotyczy małoletniego. Ale może to mieć miejsce przy przestrzeganiu poniższych zasad.
Komitet – jego uprawomocniony przedstawiciel, ma możliwość uczestniczyć w postępowaniach sądowych na rzecz i w interesie dzieci. Te możliwości angażowania się w postępowania sądowe różnią się w zależności od tego, jakiego rodzaju procedury dotyczą.
Najszersze uprawnienia przysługują w świetle Kodeksu postępowania cywilnego. Zgodnie z art. 8, może dla ochrony praw dziecka, w wypadkach przewidzianych w ustawie, wszcząć postępowanie oraz wziąć udział w toczącym się już postępowaniu.
Szczegółowo kwestię tę reguluje art. 61, wskazując, w jakiego rodzaju sprawach istnieje taka możliwość oraz na jakich warunkach.
I tak Komitet, za zgodą osoby fizycznej, czy też na jej prośbę wyrażoną na piśmie, może wytaczać powództwa na jej rzecz lub przystępować do niej w toczącym się postępowaniu w sprawach o: alimenty oraz ochronę równości oraz niedyskryminacji przez bezpodstawne bezpośrednie lub pośrednie zróżnicowanie praw i obowiązków dzieci.Zgoda osoby fizycznej wyrażona na piśmie zarówno do wytoczenia powództwa na jej rzecz, jak i do wstąpienia do postępowania, stanowi warunek formalny pisma procesowego i podlega dyspozycjom art. 130 k.p.c., który dotyczy usuwania braków formalnych pod rygorem zwrotu pisma. Tak więc do pozwu lub pisma obejmującego przystąpienie Komitetu jest zobowiązany dołączyć wyrażoną na piśmie zgodę osoby fizycznej. Występuje tu on jako podmiot wspierający jedną ze stron, zainteresowany orzeczeniem korzystnym dla niej.
W sytuacji, gdy Komitet przystępuje do strony w toczącym się postępowaniu, stosuje się zgodnie z art. 62 § 2 k.p.c. odpowiednio przepisy o interwencji ubocznej, do której nie mają odpowiedniego zastosowania przepisy o współuczestnictwie jednolitym*. Najpoważniejszą konsekwencją tego rozwiązania jest stosowanie art. 107 k.p.c., który przewiduje, że co do zasady interwenient uboczny**, do którego nie mają zastosowania przepisy o współuczestnictwie jednolitym*, nie zwraca kosztów przeciwnikowi strony, do której przystąpił. Wyjątkiem od tej zasady jest jednak możliwość przyznania od interwenienta na rzecz wygrywającego sprawę przeciwnika strony, do której interwenient przystąpił, zwrotu kosztów wywołanych samoistnymi czynnościami procesowymi interwenienta. W praktyce oznacza to, że Komitet wstępując do postępowania, musi liczyć się z ryzykiem poniesienia kosztów w razie przegranej strony, do której przystąpił. Tak więc Komitet podejmując decyzję o tej formie uczestnictwa w postępowaniu, musi mieć tę okoliczność na względzie.
W sytuacji, w której Komitet wytacza powództwo na rzecz oznaczonej osoby, nie ma to wpływu na możliwość wstąpienia do postępowania przez tą osobę w charakterze powoda na każdym etapie tego postępowania.
Wyrok prawomocny zapadły w sprawie wytoczonej przez Komitet ma powagę rzeczy osądzonej pomiędzy stroną, na rzecz której wytoczył powództwo a stroną przeciwną.
Kolejna możliwa aktywność TKOPD, o której mowa w art. 63 k.p.c., to tzw. opinia przyjaciela sądu (amicus curiae). Odgrywa ona ważną rolę w systemie ochrony praw i wolności jednostki. Jest formą udziału Komitetu w postępowaniu sądowym, polegającą na przedstawieniu zajmowanego przez Komitet stanowiska w toczącej się sprawie. Czynić to może z własnej inicjatywy lub na prośbę osoby zainteresowanej, najlepiej złożonej na piśmie. Opinie „przyjaciela sądu” można przedstawiać zarówno sądom powszechnym, jak i Naczelnemu Sądowi Administracyjnemu, Sądowi Najwyższemu oraz Trybunałowi Konstytucyjnemu. Tak więc jeśli Komitet nie uczestniczy w sprawie, może przedstawiać sądowi istotny dla sprawy pogląd wyrażony w uchwale lub oświadczeniu Zebrania lub Zarządu TKOPD. Przedstawiony sądowi pogląd nie stanowi środka dowodowego, lecz jest wyrazem oceny Komitetu co do stanu faktycznego będącego przedmiotem sprawy. Jednak pogląd ten nie jest dla sądu wiążący.
Zgodnie z zasadą jawności postępowania karnego postępowanie sądowe (rozprawa) odbywa się jawnie, a tylko wyjątkowo przepisy proceduralne ograniczają jawność poprzez zarówno wyłączenie jawności rozprawy jak również poprzez ograniczenie udziału osób, które mogą uczestniczyć w rozprawie w charakterze publiczności. Prawo uczestniczenia publiczności na rozprawie jest jedną z elementarnych zasad i gwarancji konstytucyjnych. Ich doniosłość ujawnia się w tym, że tylko przepisy szczególne rangi ustawowej mogą ograniczyć udział osób trzecich (publiczności) w rozprawie, (co ma miejsce w przepisach art. 359 i 360 Kpk). Innymi słowy osoby trzecie mogą uczestniczyć w rozprawie w charakterze publiczności co do zasady zawsze tam, gdzie nie jest wyłączona jawność postępowania karnego.
Odnosząc się do kwestii udziału osób trzecich w procesie karnym należy wskazać, iż zasadniczo w charakterze publiczności procesu mogą uczestniczyć wszystkie osoby pełnoletnie, nieuzbrojone (chyba, że przewodniczący zezwoli na udział małoletniego i osobom obowiązanym do noszenia broni) oraz osoby nieznajdujące się w tzw. stanie nielicującym z powagą sądu (np. będące pod wpływem alkoholu lub narkotyków). Należy wskazać, iż w odniesieniu do osób znajdujących w się w stanie nielicującym z powagą sądu oraz zakłócających porządek obrad (typu śmiechy, docinki, rozmowy) sąd może wydać polecenie opuszczenia sali sądowej (co wynika z treści przepisu art. 372 Kodeksu postępowania karnego).
Również w sytuacji wyłączenia jawności rozprawy przepisy procedury karnej (art. 361 § 1 Kodeksu postępowania karnego) oprócz osób biorących udział w postępowaniu sądowym na rozprawie mogąc być obecne po dwie osoby wskazane przez oskarżyciela publicznego, oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego i oskarżonego. Jeżeli jest kilku oskarżycieli lub oskarżonych, każdy z nich może żądać pozostawienia na sali rozpraw po jednej osobie. To otwiera drogę stronie, która oczekuje obecności przedstawiciela Komitetu na rozprawie.
Ponadto, w razie wyłączenia jawności przewodniczący składu sędziowskiego może zezwolić poszczególnym osobom na obecność na rozprawie, też przedstawicielowi Komitetu, jeśli wcześniej Komitet wystąpił na piśmie do sądu o taką możliwość. Przewodniczący poucza osoby uczestniczące w takiej niejawnej rozprawie o obowiązku prawnym zachowania w tajemnicy okoliczności ujawnionych na rozprawie. Wskazana wyżej sytuacja (uczestnictwa owych osób trzecich w rozprawie niejawnej) nie może mieć miejsce, jeśli zachodzi obawa ujawnienia tajemnicy państwowej lub obawa ujawnienia informacji niejawnych o klauzuli tajności „tajne” lub „ściśle tajne”.
Sumując: zasada jawności postępowania zakłada udział w postępowaniu sądowym publiczności, a to również stanowi możliwość społecznej kontroli postępowania realizowanego przez nasz Komitet. Obserwacja postępowania w praktyce polega na tym, iż przedstawiciel/przedstawicielka Komitetu uczestniczy w rozprawie w charakterze publiczności i w zależności od przyczyny podjęcia decyzji o potrzebie obserwacji postępowania, ujawnia, że reprezentuje organizację bądź nie. Przykładowo, w sytuacji, w której istnieje podejrzenie nierzetelności postępowania, często zaleca się uczestnictwo osoby reprezentującej Komitet, bez informowania sądu o tym fakcie.
W niektórych rodzajach spraw, enumeratywnie wskazanych w art. 87 § 3 – 6 k.p.c., Komitet ma również możliwość reprezentowania uczestników postępowania w charakterze pełnomocnika procesowego.
I choć, jak z powyższego widać, najszersze uprawnienia przysługują Komitetowi w świetle Kodeksu postępowania cywilnego, to warto zapoznać się również z możliwościami przysługującymi na gruncie Kodeksu postępowania karnego, Kodeksu postępowania administracyjnego oraz wynikającymi z Ustawy o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.
Np. w tym ostatnim przypadku prawo stanowi, że udział w charakterze uczestnika w postępowaniu administracyjnym może zgłosić również organizacja społeczna, jeżeli sprawa dotyczy zakresu jej statutowej działalności. Postanowienie sąd wydaje na posiedzeniu niejawnym. Na postanowienie o odmowie dopuszczenia do udziału w sprawie przysługuje zażalenie.
Spróbujmy więc raz jeszcze, uogólniając, przyjrzeć się możliwości udziału członków komitetu (osób trzecich) w rozprawach sadowych.
Kwestię udziału osób trzecich w rozprawach sądowych traktować należy jako przejaw konstytucyjnej, potwierdzonej następnie w ustawach szczególnych, zasady jawności postępowania sądowego. Jej stosowanie może być ograniczone lub wyłączone jedynie na mocy przepisu prawa, którego dyspozycja w sposób wyraźny o wyłączeniu tym stanowi lub na mocy decyzji podjętej przez sąd orzekający w konkretnej sprawie.
Zagadnienie dotyczące legalności udziału osób trzecich w rozprawach sądowych należy rozstrzygać wyłącznie w aspekcie przepisów regulujących kwestię jawności postępowania sądowego – w szczególności art. 45 Konstytucji RP, a także przepisów ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego oraz ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.
Zgodnie z powyższym przepisem Konstytucji RP, wyłączenie jawności rozprawy może nastąpić ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa iporządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny. Ale wyrok ogłaszany jest publicznie. Zasada jawności postępowania odnosi się do całego systemu prawa polskiego – w szczególności do przepisów regulujących postępowanie sądowe w sprawach cywilnych, karnych i administracyjnych.
Zgodnie z treścią art. 9 Kodeksu postępowania cywilnego, rozpoznawanie spraw odbywa się jawnie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Strony i uczestnicy postępowania mają prawo przeglądać akta sprawy i otrzymywać odpisy lub wyciągi z tych akt. Czyli zasada jawności postępowania polega na jawnym rozpoznawaniu spraw, natomiast jej ograniczenie musi wskazywać - w sposób wyraźny - szczególny przepis prawa. Stwierdzić ponadto należy - biorąc pod uwagę treść art. 152 Kodeksu postępowania cywilnego - iż jawność rozpoznawania spraw przejawia się w tym, że strony i wezwane osoby oraz publiczność mają prawo brać udział w posiedzeniach sądu, na których sprawa jest rozpatrywana, bowiem jawność wobec uczestników postępowania i szerokiej publiczności jest założeniem w postępowaniu cywilnym.
Ponadto, art. 153 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego, stanowi, iż sąd z urzędu zarządza odbycie całego posiedzenia lub jego części przy drzwiach zamkniętych, jeżeli publiczne rozpoznanie sprawy zagraża porządkowi publicznemu lub moralności lub jeżeli mogą być ujawnione okoliczności objęte ochroną informacji niejawnych.
Zgodnie z treścią § 2 tego artykułu, sąd może zarządzić odbycie posiedzenia przy drzwiach zamkniętych również na wniosek strony, jeżeli podane przez nią przyczyny uzna za uzasadnione lub jeżeli roztrząsane być mają szczegóły życia rodzinnego. Postępowanie dotyczące tego wniosku odbywa się przy drzwiach zamkniętych. Postanowienie w tym przedmiocie sąd ogłasza publicznie. Ograniczenie jawności w stosunku do podmiotów nie związanych ze sprawą prowadzi do rozpoznawania spraw przy drzwiach zamkniętych na zarządzenie sądu. Odbycie posiedzenia przy drzwiach zamkniętych jest obligatoryjne w sytuacjach określonych w § 1, ocena natomiast ich istnienia należy do sądu.
Odnosząc się do przepisów określających zasady postępowania w sprawach karnych, art. 355 Kodeksu postępowania karnego, deklaruje zasadę jawności rozpraw oraz wprowadza wymaganie, aby ograniczenia jawności określone były ustawowo. Sytuacje, w których jawność rozprawy zostaje wyłączona - jak stanowi art. 359 tej ustawy - dotyczą wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego, sprawy o pomówienie lub znieważenie – w tym przypadku na wniosek pokrzywdzonego rozprawa odbywa się jednak jawnie. Ponadto, stosownie do treści art. 360 § 1 Kodeksu postępowania karnego, sąd wyłącza jawność rozprawy w całości albo w części, jeżeli jawność mogłaby: wywołać zakłócenie spokoju publicznego, obrażać dobre obyczaje, ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy, naruszyć ważny interes prywatny. Sąd wyłącza jawność całości lub części rozprawy także na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie oraz może ją wyłączyć w całości albo części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat.
Również analogicznie jak w postępowaniu cywilnym zasadę jawności postępowania traktują przepisy ustawy Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Zgodnie z art. 10 powołanej ustawy, rozpoznanie spraw odbywa się jawnie, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Jeżeli natomiast przepis szczególny nie stanowi inaczej, posiedzenia sądowe są jawne, a sąd orzekający rozpoznaje sprawy na rozprawie. Sąd może skierować sprawę na posiedzenie jawne i wyznaczyć rozprawę także wówczas, gdy sprawa podlega rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym. Jawność rozpoznania sprawy - podobnie jak w postępowaniu cywilnym - polega na tym, że strony i uczestnicy postępowania, a także publiczność mogą uczestniczyć w posiedzeniach sądu. Dopuszczalne jest także ograniczenie jawności w stosunku do publiczności w przypadkach wskazanych w art. 96 tej ustawy.
Analiza powołanych wyżej przepisów prawa prowadzi do stwierdzenia, że kwestię udziału osób trzecich w rozprawach sądowych traktować należy jako przejaw konstytucyjnej, potwierdzonej następnie w ustawach szczególnych, zasady jawności postępowania sądowego. Jej stosowanie może być ograniczone lub wyłączone jedynie na mocy przepisu prawa, którego dyspozycja w sposób wyraźny o wyłączeniu tym stanowi lub na mocy decyzji podjętej przez sąd orzekający w konkretnej sprawie.
______
* Współuczestnictwo jednolite i zwykłe. Przepis art. 73 § 2 § 2 wskazuje, że gdy z istoty spornego stosunku prawnego lub z przepisu ustawy wynika, że wyrok dotyczyć ma niepodzielnie wszystkich współuczestników współuczestnictwo określamy jako jednolite. Zatem chodzi o sytuację, w której wyrok będzie wywierał dla każdego ze współuczestników taki sam skutek. W takim wypadku czynności procesowe współuczestników działających są skuteczne wobec pozostałych, niedziałających. Przy czym do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa potrzeba zgody wszystkich współuczestników. Należy zaznaczyć, iż współuczestnictwo jednolite jest zawsze współuczestnictwem materialnym. Natomiast współuczestnictwo nie kwalifikujące się jako jednolite jest współuczestnictwem zwykłym (może być materialnym lub formalnym).
** w prawie polskim: uczestnik postępowania, jest to osoba trzecia, inna niż powód i pozwany przystępująca do już toczącego się w danej sprawie postępowania cywilnego po jednej ze stron postępowania, która ma interes prawny w tym, aby sprawa cywilna została rozstrzygnięta na korzyść tej strony.